शैक्षिक सत्र २०७७ देखि कक्षा ११ मा नयाँ पाठ्यक्रम लागू भएको हो । चार महिनाअघि नै सरकारले नयाँ पाठ्यक्रम लागू गरे पनि यस विरूद्ध सर्वोच्च अदालतमा मुद्दा परेपछि अलमल देखिएको थियो, तर २०७७ पुस २८ गते सर्वोच्च अदालतले सो रिट खारेज गरेपछि भने नयाँ पाठ्यक्रम नै कार्यान्वयन भयो। पाठ्यक्रम विकास केन्द्रले कक्षा ११र१२ मा तत्काल कायम रही आएको संकाय प्रणाली खारेज गरी लागू भएको भनिएको पाठ्यक्रम अनुसार कक्षा ११ र कक्षा १२ मा नेपाली, अंग्रेजी, सामाजिक अध्ययन तथा जीवन उपयोगी शिक्षारमानव मूल्य शिक्षा गरी तीन विषय अनिवार्य गरेको छ भने अन्य तीन विषयहरू ऐच्छिक रहेका छन्।

अर्थात विशिष्टिकृत विषयको रूपमा आ(आफ्नो रूची क्षेत्रमा विद्यार्थी स्वयंले छनोट गरी पढ्नु पर्ने छ । भलै अब पहिले जसरी विज्ञान, व्यवस्थापन, मानविकी वा शिक्षा संकाय त भनिँदैन तर सारमा विषय छनोट चाहिँ गर्नुपर्ने नै भयो । स्नातक तहमा कुनै विद्यार्थीले विज्ञान वा विज्ञानसम्बद्ध प्राविधिक विषय पढ्न चाहन्छ भने उसले गणित, फिजिक्स, केमेष्ट्री, बायोलोजी लगायत विज्ञानसँग सम्बन्धित विषयमा कक्षा १२ उत्तीर्ण गरेको हुनुअनिवार्य छ ।

प्रतिनिधि सभाको शिक्षा तथा स्वास्थ्य समितिको मिति २०७७ जेठ २० गते बसेको बैठकले एसईई परीक्षा खारेज गर्न, कक्षा ११ को स्थानीय तहले र कक्षा १२ को परीक्षामात्र राष्ट्रियस्तरमा राष्ट्रिय परीक्षा बोर्डले लिनको लागि कानुनी व्यवस्था गर्न शिक्षा, विज्ञान तथा प्रविधि मन्त्रालयलाई निर्देशन दिएको थियो । सोही निर्देशन मुताविक हुने गरी सरकारले विद्यालय शिक्षा सम्बन्धी विधेयक,२०८० प्रतिनिधि सभामा मिति २०८०र४र२७ मा दर्ता गरेको छ।त्यसपछिका दिनमा उक्त विधेयकको बारेमा चर्चा परिचर्चा भएकाछन्।

शिक्षकहरू कक्षा कोठाबाट ूमाइतीघर मण्डलाू मा पुगेका छन्, स्थानीय सरकारहरूले आ(आफ्ना संघमार्फत विज्ञप्तिसहित उपस्थिति दर्शाएकाछन्।आन्दोलनरत पक्षले पनि आफ्ना पेसागत विषय बाहेक समग्र शिक्षा प्रणालीको सुदृढीकरणको मुद्दाहरू उठाउन चाहेनन् वा आवश्यकता ठानेनन्।आन्दोलनकारी र सरकारबीचमा २०८०र६र५ गते ६ बुँदे सहमति भइ आन्दोलन सकिएको घोषणा गरिएको छ।

विज्ञ भनिनेहरू पनि आ(आफ्नो गुड्डी हाक्न मै व्यस्त छन् तर गहन ढंगबाट समग्रमा शिक्षा प्रणाली कै विश्लेषण गरेर विचार व्यक्त गर्नेभन्दा पनि आफूलाई केन्द्रमा राखेर टिप्पणी र बहस गर्न मै व्यस्त रहेको देखिन्छन्।मुलुक, बालबालिका र जनताको आर्थिक समुन्नतिको साधन बन्नबाट बिच्किएको हाम्रो शिक्षा प्रणालीलाई कसरी समृद्धिको साधन, रोजगारीको माध्यम र परिवारको छाना, नाना र मानाको माध्यम बनाउने रु कसैमा चासो र चिन्तन देखिँदैन। अन्य विषयको बारेमा यस लेखमा चर्चा नगरि खारेजीको प्रस्ताव गरिएको एसईई परीक्षा र यसले पार्ने प्रभावको बारेमा मात्र चर्चा गर्ने प्रयास गरिएको छ ।

एसएसलसी परीक्षास् विगतदेखि आजसम्म

नेपाली विद्यार्थीहरूलाई वि।सं। १९३६ सालदेखि कोलकातामा प्रवेशिका परीक्षा अर्थात् म्याट्रिक परीक्षा दिने व्यवस्था मिलाएका थिए राणा शासकहरूले।वि।सं।१९८० देखि भने नेपालीलाई नजिक पर्ने गरी भारतको पाटनबाटै म्याट्रिक परीक्षा दिने व्यवस्था मिलाइएको थियो ।

वि।सं। १९९० साल कात्तिक १६ गतेएस।एल।सी। परीक्षा बोर्डको स्थापना हुनुभन्दा अघि नेपाली विद्यार्थीहरू प्रवेशिका परीक्षा दिन भारतको कोलकाता र पटना जाने गरेका थिए । स्थापना भएको पहिलो वर्ष एस।एल।सी परीक्षा दिनका लागि ३४ जना विद्यार्थीहरूले फारम भरेका थिए । हरेक वर्ष एस।एल।सी। परीक्षामा सर्वोत्कृष्ट हुनेको नाम घोषणा गरिन्थ्यो तर, विभिन्न काराणले गर्दा वि।सं २०६२ देखि यसलाई बन्द गरियो ।

८३ वर्षसम्म निरन्तर चलेको एस।एल।सी। परीक्षाको श्रृंखला वि।सं। २०७३ सालमा सरकारले कक्षा १ देखि ८ सम्म आधारभूत र कक्षा ९ देखि १२ सम्मलाई माध्यमिक शिक्षाका रूपमा निर्धारण गरेपछि वि।सं। २०७५ सालबाट रोकियो र यसको नाम परिवर्तन गरेर एसईईको रूपमा अगाडि बढाइयो । नाम, व्यवस्था र पद्धति परिमार्जित हुँदै फरक ढाँचामा यो परीक्षा प्रणाली गुज्रिए पनि नेपालको शिक्षा प्रणाली र विद्यार्थीहरूमा यसको महत्त्व आज पनि उत्तिकै छ । फलामे गेटलाई सुवर्ण द्वारको रूपमा परिणत गर्नुपर्ने बेलामा खारेजीको प्रस्ताव गरिएको छ ।

पछिल्लो पटक सम्वत् २०७९ मासञ्चालित एसईई परीक्षामा देशभरबाट १० हजार ९ सय ६२ विद्यालयका ४ लाख ८५ हजार परीक्षार्थीहरू सहभागी भएका थिए । कक्षा १२ सम्मलाई विद्यालय शिक्षा मानिने भए पनि थप अध्ययनका नयाँ गोरेटो र विशिष्टीकरणका पाइलाहरू हाल पनि कक्षा ११ देखि नै खुल्ने भएकाले एसईई परीक्षाको उपादयता अभिभावक र विद्यार्थीहरूको नजरमा अहिले पनि कमी आएको छैन । उनीहरूले थप अध्ययनका नयाँ गोरेटो र विशिष्टीकरणका पाइलाहरू विभिन्न ४ हजार ३ सय १० वटा कक्षा ११ र १२ सञ्चालितमाध्यमिक विद्यालयहरूमा अध्ययन गर्दै अगाडि बढाँउछन् र राष्ट्रिय परीक्षा बोर्डबाट सञ्चालन हुने कक्षा १२ को परीक्षामा सहभागी हुन्छन् ।

झट्टहेर्दा कक्षा १० को परीक्षा लिन राज्यले ठूलो लगानी गरी आफ्नो ठूलो संरचना नै परिचालित गर्नुपर्ने र कक्षा १२ मा पनि सोही प्रकृतिको परीक्षा सञ्चालन हुदा समाजका धेरै पक्षहरूलाई कक्षा १० को परीक्षा नलिइ कक्षा १२ को परीक्षामात्र सरकारी क्षेत्रबाट लिँदा उपर्युक्त हुने धारणा विगत २०७५ देखि नै लाग्न थालेको हो।यही जनमतलाई प्रतिनिधित्व गरेर नै हुन सक्छ सायद प्रतिनिधि सभाको स्वास्थ्य तथा शिक्षा समितिको मिति २०७७ जेठ २० गतेको बैठकले एसईई परीक्षा खारेज गर्न र कक्षा १२ को परीक्षामात्र राष्ट्रियस्तरमा राष्ट्रिय परीक्षा बोर्डले लिनको लागि कानुनी व्यवस्था गर्न शिक्षा, विज्ञान तथा प्रविधि मन्त्रालयलाई निर्देशन दिएको थियो । माथि भनिएजस्तै एसईई परीक्षा खारेज गरी कक्षा १२ को परीक्षामात्र यथास्थितिमा सञ्चालन गर्दा के कस्तो असर पर्ला त रु यस लेखमा यसै विषयमा चर्चा गर्ने प्रयास गरिएको छ ।

कक्षा ११(१२ को पाठ्यक्रम भनिएजस्तो एकल पथको छैन

माध्यमिक तह ९कक्षा ११ र १२० मा नयाँ पाठ्यक्रम स्वीकृत गर्दा सरोकारवालामा असहमति भइ विवादकोरूप लिइ अदालतमा प्रवेश गर्‍यो । संकाय खारेज गरेर जारी भएको भनिँदै आएको पाठ्यक्रममा संकाय उल्लेख नगरिए पनि विषयहरूलाई विभिन्न ४ समूहमा समूहीकृत गरियो ।

चारमध्ये तीन समूहबाट एक एकवटा विषय छानेर दुवै कक्षामा अध्ययन गर्नुपर्ने गरी पाठ्यक्रमको संरचना तयार पारियो।कुनै विद्यार्थीले वाणिज्य क्षेत्रको, कसैले विज्ञान तथा प्रविधि क्षेत्रको, कसैले कानुन क्षेत्रको, कसैले कला क्षेत्रको र कसैले शिक्षा लगायतका विषयहरू छानेर अध्ययन गर्न सकिने गरी पाठ्यक्रम संरचित गरियो । तर कक्षा ९ र १० मा दुईवटा समूहबाट १र१ वटामात्र ऐच्छिक विषय छान्न पाउने र कुनै विषय नछानेकै कारण कक्षा ११ मा अमुक विषयको अध्ययनबाट कोही पनि वञ्चित हुनुपर्ने अवस्था छैन ।

सबै विद्यालयहरूमा अनिवार्य गणित विषयको शिक्षकद्वारा नै इच्छुक विद्यार्थीहरूलाई अतिरिक्त गणित पढ्ने सुविधा भएकाले सहर वा गाउँ, पूर्व वा पश्चिम, सुगम वा दुर्गम, हिमाल वा तराई जुनक्षेत्रका विद्यालयमा अध्ययन गरेकै कारणले कसैले पनि कक्षा ११ मा कुनै अमुकविषयको अध्ययन यात्रामा आफूलाई अवरोध भएको अनुभूति गर्नु नपर्ने अवस्था विद्यमान छ । यसो हुनुको कारण कक्षा १० सम्मको पाठ्यक्रमपूर्णतस् एकल पथीय पाठ्यक्रम हुनु हो ।

यसको विपरीत कक्षा ११र१२ मा भने कसैले विज्ञान गणित समूहको तोकिए बमोजिमको विषयमा निश्चित ग्रेड प्राप्त नगरे विज्ञान र विज्ञान प्रविधि क्षेत्रका विषयमा उच्च शिक्षा अध्ययन गर्न विश्वविद्यालयमा भर्ना हुन नपाउने अवस्था विद्यमान छ । यस कारण कक्षा १२ को विज्ञान विषयहरूको अध्ययन विज्ञान तथा प्रविधिको विषय क्षेत्रमा आफ्नो भविष्य खोज्ने सबै विद्यार्थीको लागि अनिवार्य छ ।

सम्बत २०७८ सालमा कक्षा ११ र १२ मा विभिन्न १२ वटा विषयहरूमा जम्मा ६,९०,१०३ जना विद्यार्थीहरू अध्ययनरत देखिन्छन् । मुलतस् व्यवस्थापनमा ३,५९,९६३ जना, शिक्षामा २,६५,२५७ जना, मानविकीमा ३५,९६३ जना र विज्ञान विषयमा ७७,७३४ जना विद्यार्थीहरू अध्ययनरत रहेका देखिन्छन् भने अन्य विभिन्न ८ वटा विषयहरूमा सीमित विद्यार्थीहरूमात्र अध्ययनरत रहेका देखिन्छन् । कक्षा ११ मा नै विशिष्टिकृत विषयहरूको अध्ययन शुरुवात हुँदा त जम्मा ११ दशमलव २६ प्रतिशत विद्यार्थीहरूलेमात्र विज्ञान विषय पढ्थे भने एसईई परीक्षा नहुने भएपछि गाउँकै विद्यालयबाट कक्षा १२ उत्तीर्ण भइ उच्च शिक्षाको लागि विश्वविद्यालय प्रवेश गर्ने अधिकांश विद्यार्थीहरूको विज्ञान विषयमा उच्च शिक्षा अध्ययन गर्ने आशाको ढोका पहिले नै बन्द भै सकेको हुनेछ ।